نوروز یکی از کهن ترین جشن های به جا مانده از دوران باستان است که آداب و رسوم زیادی دارد. از مشهورترین مراسم نوروزی ایرانیان، گستردن سفره هفت سین است. ایرانیان با فراهم کردن هفت سین به شماره هفت امشاسپند (امشاسپندان شش فروزه اهورامزدا هستند که هر کدام دارای مفهومی است که بخشی از عظمت خداوند یکتا را به آدمی می شناسانند و با شناخت و پیروی از این مفاهیم و ایزدان می توان اهورا مزدا را درک کرد. ) یا دوازده شماره مقدس برج ها، برای روز نخست بهار وسایلی مانند آب و سبزه نماد (روشنایی و افزونی) _ آتشدان نماد (پایداری نوروگرما) _  شیر نماد(نوزایی و رستاخیز و تولد دوباره ) _ تخم مرغ نماد (نژاد و نطفه)_  آیینه نماد (شفافیت و صفا)_  سنجد نماد (دلدادگی و زایش و باروری) _ سیب نماد (رازوارگی عشق) _ انار نماد (تقدس) _ سکه تازه ضرب نماد (برکت و دارندگی) _ ماهی نماد (ماه سپری شده اسفند) _   نارنج نماد (گوی زمین) _ گل بید مشک گل ویژه ی اسفند نماد ( امشاسپند سپندارمز) در سفره خود می گذاشتند.

گلاب_ نان پخته شده از هفت حبوب_ خرما_  پنیر _ شکر _ شاخه هایی از درخت مقدس انار، بید، زیتون، انجیر در دسته های سه، هفت یا دوازده تایی و کتاب مقدس از وسایل دیگر مورد استفاده درسفره هفت سین بود.

برخی از منابع آورده اند ایرانیان قبل از اسلام سفره «هفت چین» داشته اند و هخامنشیان در نوروز در هفت ظرف چینی غذا می گذاشتند که به آن هفت چین یا هفت چیدنی می گفتند. همچنین ، چنین ذکر شده است که ایرانیان در قدیم سفره هفت شین داشته اند که به تدریج تغییر نام داده است. اجزای تشکیل دهنده سفره هفت شین شمع، شراب، شیرینی، شهد (عسل)، شمشاد، شربت و شقایق یا شاخه نبات، بودند. 

در زمان ساسانیان هفت شین رسم متداول مردم ایران شد و شمشاد در کنار بقیه شین های نوروزی، به نشانه سبزی و جاودانگی بر سر سفره قرار گرفت. در دوران ساسانیان و پیش از اسلام ایرانیان سفره ای به نام «هفت شین» می گستراندند که شامل شمع، شراب، شهد، شمشاد، شربت، شقایق بوده است. پس از آمدن اسلام به ایران و حرام اعلام شدن «شراب» آنها، خواهر و همزاد شراب را که سرکه می شد، بر سر سفره قرار می دادند و اینگونه شین به سین تغییر پیدا کرد.

در زبان باستانی عدد هفت به نام "امرداد" است که معنای زندگی و جاودانگی را می دهد بنابراین ایرانیان باستان هفت واژه را به نشانه آن گزینه کرده و بر خوان نوروزی می چینند.

هفت برای ایرانیان باستان مقدس بوده و برای مفاهیم مثبت، خوش یمنی و فال نیک استفاده از عدد هفت استفاده می کردند مثلا هفت رنگ رنگین کمان، هفت خان رستم در شاهنامه، هفت آسمان، هفت اقلیم، هفت روز هفته، هفت فرشته، هفت شهر عشق در عرفان، هفت پیکر و ... . عدد هفت در قرآن کریم و نزد مسلمانان نیز اهمیت دارد و از عدد هفت در برخی از آیه ها و سوره های قرآن نام برده شده است. برای مثال حج هفت مرحله دارد و نخستین قاریان نیز هفت نفر بوده اند.

به روایتِی هفت "سین"، نشانه هفت دانه گیاهی است که می توان با آن سبزه نوروز را تهیه کرد: جو، ماش، عدس، ارزن، لوبیا، نخود و گندم.

زمان پارسیانِ کهن، مردم از هر هفت دانه، سبزه می پروراندند (10 روز قبل از نوروز) و ظروفِ آنرا بر سر درِ خانه های خود می گذاشتند و هر کدام بیشتر و بهتر سبز می شد، نشانه پر ثمریِ آن محصول برای کاشت در آن سال بود. 

به روایتی" سین"، واژه اول نام هفت فرشته باستانی پارسی است. همه آنها دارای ویژگی های خاص و نیکو بودند.

نمادهای هفت سین

سیر: نماد اهورا مزدا است

سبزی یا سبزه: فرشته اردیبهشت و نماد آبهای پاک و بیکران است

سیب: فرشته زن، نماد باروری و پرستاری است

سنجد: فرشته خورداد نماد دلبستگی است

سرکه: فرشته امرداد نماد جاودانگی است

سمنو: فرشته شهریور نماد خواربار است

سماک یاسماغ: فرشته بهمن نماد باران است

کتاب مقدس هم یکى از اجزای اصلى سفره هفت سین است و براساس آن هر خانواده اى به تناسب مذهب خود، کتاب مقدسى را که قبول دارد بر سفره مى گذارد.

مسلمانان قرآن، زرتشتیان اوستا و کلیمیان تورات را بر بالاى سفره هایشان جاى مى دهند.

بنا بر اطلاعات دانشنامهی ایرانیکا تاریخچهی این رسم مبهم است. برخی پژوهشگران ذکر می کنند که در گذشته برای ارج نهادن به برکات زمینی سفره ای با هفت نماد برای نوروز و یا جشن مهرگان می آراستند که می توانستند با حرف های مختلفی آغاز شوند؛ در واقع ضرورتی برای شروع آنها با حرف «س» نبوده است. ظاهراً قدیم ترین سندی که در آن به اصطلاحِ «هفت سین» اشاره شده دیوان امیر بهاءالدین برندق خجندی (757–835 قمری) است با این دو بیت: 

چون به میدان طرب رانی بُراق عیش را

هم ز عین مردمی باید که چینی "هفت سین"

سبزه سیراب و سنبل، سوسن و سرو و سمن

ساغر می در میان بزم و ساقی هفتمین

نوشته دیگری که در قرن نهم به سفره هفت سین و متعلقات آن اشاره می کند، رساله ای است که توسط ابراهیم سلطان تیموری (796–838قمری) نوشته شده است. در این رساله حکایتی کوتاه در باب نوروز و سفره هفت سین چنین ذکر شده است که: « در روز نوروز جماعتی می گفتند که به حسب نظر نجومی امسال از جهت میمنه حال اشتغال به چیزهایی می باید نمود که سر الفاظ او «سین» باشد همچنانچه سر و سبزی و سرکه می باید خورد و سقرلاط و سمور و سنجاب می باید پوشید. مولانا نور گفت پس صوف نیز می باید پوشید.»

طاش کُبری زاده (درگذشته 968 هجری قمری)، مورخ عثمانی در کتاب «مفتاح السَّعادة و مصباح السِّیادة» به «هفت سین» نوروز چنین اشاره کرده است: «از عادت های ایرانیان در عیدهایشان... و از عادت هایشان در نوروز این است که هفت چیز که اول نام آن ها «سین» است فراهم می کنند و آن ها را می خورند، و آن هفت چیز: شکر، کنجد، گونه ای آرد سپید، به، سماق، سداب و سقنقور»

نخستین اشاره به «هفت سین» در زمان قاجار، اشاره سلطان احمد میرزا عضدالدوله به رسم سفره نوروزی دربارِ فتحعلی شاه در روزِ سیزدهم نوروز است: «احدی به خوانچه ها و مجموعه های اسباب تحویل دست نمی زد. روز مزبور درب اتاق باز می شد. این دو خانم در حضور حضرت خاقانی دو ظرف از آن خوانچه ها را برمی داشتند و میان باغ انداخته می شکستند. بعد از آن تمام اهل حرم خانه آن ظروف را می بایست بشکنند و اسباب هفت سین را یغما کنند.»

در سفرنامه های ویلسون و هانری رنه نیز اشاره به سفرۀ هفت سین در اواخر قاچاریه می شود. 

در بعضی ریشه یابی های دیگر، هفت سین را به هفت «سینی» ربط داده اند، یا اصلش را «هفت میم» دانسته اند، یا آن را از ریشهٔ «هفت چین» به معنی هفت چیدنی نامیده اند که این ریشه یابی نیز از سوی محققین جدی گرفته نمی شود.

اگر عناصر دیگر سفره را هم در نظر بگیریم، از نظر برخی، می توان آسان تر سفرهی نوروزی را (منهای «هفت» ش و «سین» ش) به سنت ها و باورهای ایرانی متصل کرد. امشاسپندان و نمادهایشان در این سفره حضور دارند (شیر به نشانهی وهومن، سپند و بیدمشک به نشانهی سپندارمذ، ظرف آب و سمنو به نشانهٔ آناهیتا، و …). مثلاً سمنو را که تقویت کنندهی  قوای جنسی شمرده می شده تنها به این دلیل نباید نشانهی آناهیتا دانست، بلکه می توان به این نکات نیز توجه کرد که در مراسم آیینی تهیهی سمنوی نوروزی، فقط زنان باید حضور داشته باشند و مردان راهی به آن ندارند "

دیگر این که در آیین نوروزی ساسانیان، عدد «هفت» اهمیت داشته است. مثلاً در کتاب المحاسن و الاضداد (به عربی، منسوب به جاحظ)، آمده است که ساسانیان در نوروز هفت دانه را بر هفت ستون می کاشتند یا نانی می پختند از هفت غلهی مختلف؛ ولی «هفت سین» را پدیدهی پیوسته ای بازمانده از دوران پیش از اسلام دانستن، در حالی که اشاره ای به آن در دوران اسلامی (چه در میان فارس ها و مسلمانان و چه در میان کردها و زرتشتیان) تا قرن بیستم میلادی باقی نیست، ادعایی بی مدرک است.

در یک دوبیتی که به طور واضحی معاصر است ریشه این سنت را از زمان کیانیان و در اصل به صورت هفت شین بیان می کند : 

"روز نوروز در زمان کیان/می نهادند مردم ایران/شهد و شیر و شراب و شکر ناب/شمع و شمشاد و شایه اندر خوان"

ایدهی «هفت شین» توسط بعضی ایرانیان پشتیبانی می شود که از جمله می گویند شراب به دلیل باورهای اسلامی، جایش را به سرکه داده است و هفت شین به هفت سین تبدیل شده است. این نظریه به دلیل این که نام اجزا را به عربی می آورد و از اجزای ویژه ای چون سمنو نام نمی برد رد شده است.

سفرهی هفت سین از جلوه های اصیل نوروز به ویژه در میان خانواده های ایرانی است. در گذشته، بر حاشیهی سفرهی  قلمکار ایرانی با قلم خوانا این بیت سعدی نوشته می شد:

 " بر این خوانِ یغما چه دشمن چه دوست                                  بر این خوانِ یغما چه دشمن چه دوست"

به این معنی که نعمت ها برای دوست و دشمن گسترده است. 

به گفته نویسنده مدخل هفت سین در دانشنامه ایرانیکا، مردمان دیگری که با ایرانیان فرهنگ و آیین های میان وند دارند (مانند افغان ها، تاجیک ها، و ارمنی ها) این سفره را نمی چینند و این سفره حتی میان کردها و زرتشتیان (که هر دو از نگاهبانان آیین های باستانی ایرانی بوده اند) نیز نبوده است، هر چند به تازگی سفره هفت سین در میان زرتشتیان شهرنشین فراگیر شده است. سفره هفت سین به صورت های مختلف در مناطق کُردنشینِ ایران، افغانستان، پاکستان و جمهوری آذربایجان نیز رواج دارد.

در کنار هفت سین، اجزای دیگری نیز قرار می گیرند که معمولاً به نماد مفاهیمی چون نو زایی، باروری، فراوانی، ثروت ( مانند سکه) و مانند آن ها یاد می شود. این اجزاء ممکن است برای زینت یا کامل کردن مجموعه باشند. از جملهی این اجزاء می توان از آینه، کتاب (قرآن، کتاب مقدس یا مجموعهی اشعار از قبیل دیوان حافظ و شاهنامهی فردوسی)، شمعدان (در بعضی سنت ها تعداد شمع ها به تعداد فرزندان خانواده است)، تخم مرغ رنگی، گل، شیرینی، آجیل، نان سنگک، گلاب، تنگ یا کاسهی آب (معمولاً حاوی برگ یا ماهی یا انار یا ترنج یا سایر مرکبات) بیدمشک، بادبزن و سبزی خوردن نام برد.

آینه و کتاب در کنار آن هم از اجزائی است که در بسیاری از سفره های هفت سینی چیده می شود. برخی بر این باورند که سکه که نماد «دارایی» و آب که نماد «پاکی و روشنایی» است، بهتر است در کنار هم قرار گیرند و سکه را درون ظرفی از آب سر سفره می گذارند. یا به امید ازدیاد ثروت، سکه را بر آینه می گذارند.

آینه دوری از بدی ها _ گندم _ نان سنگک نماد برکت و روزی _ تخم مرغ رنگی _ شمع _ جام آب با چند قطره گلاب _ ماهی قرمز نماد سال نوی چینی است و احتمالاً در کمتر از 1 قرن پیش در کنار سفره هفت سین پارسی جای گرفته. البته این ماهی در ایران نیز در حوضچه های دریای خزر، دریاچه ارومیه، دریاچه هامون و رودخانه کارون یافت می شده است و ایرانی ها بیش از2500 سال با ماهی قرمز آشنایی داشته اند. شاهد این موضوع، تندیسک زرین ماهی قرمز مربوط به دوران هخامنشی است که یکی از اشیای گنجینه آمودریا است که از محوطه باستانی تخت قباد به دست آمده است. از سوی دیگر، تندیسک نقره ای به سبک تمدن ایلامی در حدود سال های 600 تا 900 پیش از میلاد نیز وجود دارد که نشان می دهد ایلامی های ساکن فلات ایران با ماهی قرمز آشنایی داشته اند. 

منابع : ویکی پدیا _ دانشنامه ی ایرانیکا _همشهری آنلاین _ سایت بیتوته