حاج حسین ملک، واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک در 11 ربیع الاول سال 1288 ه.ق (1250خورشیدی) در تهران متولد شد.

خانواده اش اصالتا تبریزی و مجتهد زاده بودند. اما پدربزرگش آقا مهدی به کسوت روحانیان درنیامد، بلکه در جنگ های ایران و روس به قشون دولتی پیوست و تا درجه سرهنگی پیش رفت. پس از جنگ به تجارت روی آورد و از امتیاز دوستی با میرزا تقی خان امیرنظام (امیرکبیر آینده) برخوردار شد. امیرنظام، پیشکار ولیعهد قاجار در آذربایجان بود و هنگامی که محمد شاه قاجار از دنیا رفت، 100 هزار تومان از آقا مهدی قرض گرفت تا ناصرالدین میرزای ولیعهد را از تبریز به تهران بیاورد و به تخت بنشاند. آقا مهدی هم به تهران آمد و به پاس خدماتش لقب ملک التجاری گرفت. بعد از آقا مهدی این لقب به فرزندش محمد کاظم رسید که خصایل متفاوتی را از خود بروز می داد. در جوانی ورزشکار و دست پرورده پهلوان ابراهیم یزدی بود. سپس مثل پدر وارد تجارت شد. از سیاست نیز برکنار نبود و دستی هم در سرودن شعر داشت.

حاج حسین و دو برادر و سه خواهرش با چنین تباری و در خانه چنین پدری پرورش یافتند. چون پدرش به مدارس جدید با دیده تردید می نگریست و آن ها را مخل دیانت می دانست، حسین را به مدارس دارالشفاء و صدر تهران فرستاد تا به تحصیل علوم قدیمه همت گمارد. استادان او سید محمدعلی مازندرانی و میرشهاب الدین نیریزی بودند و گویا با میرزا ابوالحسن جلوه حکیم بزرگ عصر ناصری صمیمیت داشت. چند هم دور از چشم پدر به مدرسه فرانسوی آلیانس رفت تا زبان فرانسه را بیاموزد. در آن جا با کسانی چون محمد علی فروغی ( ادیب و نخست وزیر سال های بعد) هم دوره بود.

محمد کاظم ملک التجار، از راه تجارت و از جانب املاک وسیعی که در خراسان خریده بود، ثروت انبوهی را برای فرزندانش به ارث گذاشت و این اساس ثروت حاج حسین ملک بود. او دستیاری پدرش در اداره املاک خراسان را برعهده داشت و گویا نخستین علاقه مندی های فرهنگی اش در سفری که همراه پدر به مشهد رفت، بسته شد. در آن جا به راهنمایی یکی از دوستان پدر با پاره ای نفایس حرم رضوی آشنا شد و بعدتر وقتی در نیشابور نسخه ای از دیوان "ابن یمین فریومدی" (شاعر سده ششم هجری) را بدست آورد، فکر بنیاد یک کتابخانه بزرگ به ذهنش خطور کرد. در این زمان 28ساله بود.

کتابخانه ای که ملک از حدود سال 1278 خورشیدی فراهم آورد، ابتدا در مشهد بود و سپس به خانه پدری او در بازار بین الحرمین تهران منتقل شد تا در اختیار اهل فضل و دانش قرار گیرد. آن گاه در سال 1316 به شرحی که در بخش وقف نامه خواهد آمد، تقدیم آستان امام رضا (ع) شد. حسین ملک همچنین املاک و مستغلات زیادی را در تهران و خراسان وقف امور خیریه و عام المنفعه کرده و بدین ترتیب در جایگاه بزرگ ترین واقف تاریخ معاصر ایران نشسته است.

این واقف بزرگ و دوستدار فرهنگ در چهارم مردادماه سال 1351 خورشیدی در 101 سالگی چشم از جهان فروبست و در حرم امام رضاعلیه السلام به خاک سپرده شد. از او پنج دختر به یادگار ماند. خانم ها عزتملک، ملکزاده و صدیقه از بطن همسر اولش بانو نوابه قدسیه بوجود آمدند و خانم ها فلورت و رزت دختران او از همسر دومش، زرین خانم هستند.

وقف نامه حاج حسین ملک در 6 آبان ماه 1316 خورشیدی، خانه پدری خود در بازار بین الحرمین تهران را به همراه تمام اثاثیه و کتاب های موجود در آن وقف آستان امام رضا (علیه السلام) کرد تا "شعبه ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد".

آنچه وقف شد افزون بر هزاران نسخه خطی نفیس یا چاپ سنگی شامل فرش ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهای نقاشی بود که او به عنوان لوازم و تجملات زندگی شخصی از آن ها استفاده می کرد. همچنین مجموعه های تمبر، سکه، آثار لاکی و تابلوهای نقاشی میانشان دیده می شد. این آثار ابتدا کنار کتابخانه به نمایش درآمدند و سپس هسته اولیه موزه ملک را شکل دادند.

طبق وقف نامه، کتابخانه ملی ملک همه روزه به جز تعطیلات برای استفاده عموم باز است، اما "بیرون دادن و بردن کتاب" ممنوع است و کتاب ها باید در محل کتابخانه و طبق آداب مترتب بر آن مطالعه شوند. حاج حسین ملک انگیزه  از جمع آوری و تاسیس کتبخانه را اینگونه بیان کرده است "انگیزه من از تأسیس موزه سکه و فرش و قلمدان و نقاشی و ... که هنوز در دست تکمیل است این بود که بعضی از مراجعین کتابخانه من محققین خارجی هستند، آنها سؤال می کردند که سکه های قدیم ایران یا خطوط تاریخی و قلمدان ها را که همگی نشانه تمدن کهن ما است کجا می توانند تماشا کنند و من برای سهولت کار آنها و نیز استفاده ملت ایران دست به ایجاد این موزه زده ام." 

حاج حسین ملک اموال زیادی را وقف کتابخانه کرد تا پس از مرگش درآمدی برای توسعه کمی و کیفی آن فراهم باشد. او نخستین بار در سال 1325خورشیدی و سپس در 25 فروردین ماه 1330 املاک و مستغلات زیادی را وقف آستان قدس رضوی کرد و درآمدشان را به کتابخانه اختصاص داد. املاک وقفی در سال 1330 شامل 20  قطعه زمین بزرگ کشاورزی در خراسان و تعداد زیادی دکان در بازار تهران بود. تولیت و نظارت این موقوفات مانند کتابخانه است و عمدتا صرف کارهای ذیل خواهد شد:

1- اختصاص نیم عشر (5 درصد) از عواید خالص سالانه برای خرید کتاب و لوازم موزه

2- اداره کتابخانه شامل مرمت کتاب ها و حقوق متولی، ناظران ، مدیر و کارکنان

3- برپایی جشن در سالروز ولادت پنج تن آل عبا علیهم السلام و بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و میلاد فرخنده امام رضا علیه السلام

4- برپایی مراسم سوگواری در روزهای هفتم تا یازدهم محرم

5- برگزاری مراسم یادبود در سالروز درگذشت واقف

حاج حسین ملک در سال های 1331 و 1334 برای چندمین بار املاک و مستغلاتی را وقف آستان قدس رضوی کرد و مقرر داشت که بخشی از عواید آن ها به کتابخانه و موزه و بخش دیگر به ساخت و اداره بیمارستانی در چناران خراسان اختصاص یابد . با اینکه کوچه و خیابانی در مشهد به نامش نیست، آن قدر باقیات صالحات از خودش به جای گذاشته است که نه تنها اهالی این شهر بلکه هر کسی هم که به این دیار پا می گذارد، حتما اسم او را وقت سر زدن به مکان های تفریحی می شنود. از حاج حسین آقا ملک وقف های بی شماری در خراسان و دیگر نقاط ایران برجای مانده است که بیشتر آن ها وقف فرهنگی است و همین ویژگی نیز موقوفات حاج حسین ملک را علاوه بر گستردگی آن، خاص کرده است . 

موقوفات ایشان به شرح زیر است :

تاسیس کتابخانه ملی ملک 

خرید قطعه زمین معروف به باغ ملّی تهران از شهرداری که اکنون ساختمان موزه و کتابخانه در این زمین واقع است.

وقف 29 مورد رقبه از جمله سه دانگ مزرعه و قنات تقی آباد در خراسان، سه دانگ مزرعه شهر طوس سفلی و سه دانگ مزرعه جمع آب.

وقف 16 رقبه از جمله شش دانگ قلعه نوی فریمان، شش دانگ مزرعه باغ عباس، شش دانگ قریه تقی آبادو سه دانگ قریه عشق آباد

قنات سجادیه با کلیه اراضی و اشجار و انهار، خشکه کاری منشعب از قنات سجادیه تا قنات قلعه نو میرزاجعفر. (تربت جام)

وقف رقباتی از جمله سه دانگ مزرعه و قنات فخرآباد، نصف مزرعه و قنات پشت باغ و سه دانگ مزرعه خاکستری

وقف 24 رقبه از جمله نصف مزرعه لنگر، نصف مزرعه تقی آباد، نصف مزرعه بلندگرد، نصف مزرعه خرم آباد و نصف مزرعه اسدآباد

عمارت باغ وکیل آباد ساخته می شود .

 وقف قطعه زمین بزرگی را در باغ ملی تهران برای ساختمان جدید کتابخانه و موزه.

وقف حدود 200 هکتار زمین تقدیم فرهنگیان مشهد.

وقف زمین به کارکنان اداره اقتصاد ملی ایران به وسعت 120 هزار مترمربع

وقف زمین به وسعت 200 هزار مترمربع به کارکنان اداره پست و تلگراف

وقف زمین های قلعه وکیل آباد برای ساکنانش 

 وقف زمین برای تجدید بنای شیرخوارگاه کودکان بی سرپرست در مشهد

وقف زمین زندان مشهد به وسعت 150 هزار مترمربع

وقف باغ ملی مشهد را که در آن زمان 40 هزار متر مربع مساحت داشت برای عام ، این باغ اکنون 26 هزار متر مربع وسعت دارد 

وقف ملک باغ وکیل آباد را که در آن زمان 150 هکتار وسعت داشته برای استفاده عموم مردم مشهد.

منابع 

سایت کتابخانه ی ملی ملک _ مقاله هما سعادتمند در شهرآرانیوز _ مقاله امین رحیمی گروه تاریخ خبرگزاری فارس